Podział majątku spadkowego następuje po śmierci spadkodawcy i wiąże się z koniecznością podjęcia szeregu działań, w tym przede wszystkim ustalenia składników wchodzących w skład spadku. Podział majątku spadkowego może okazać się długotrwały i skomplikowany, zwłaszcza w przypadku występowania wielu spadkobierców, sporów między nimi, a także wielości składników majątkowych wchodzących w skład spadku.
Czym jest spadek?
Spadkiem określa się ogół praw i obowiązków zmarłego, które przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Istotne jest, że do spadku nie należą prawa i obowiązki zmarłego, które były ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Spadkobierca może być powołany do spadku na podstawie testamentu, bądź, jeśli spadkodawca go nie sporządził, na podstawie ustawy.
Chwila nabycia spadku
Spadkobiercy nabywają spadek z chwilą jego otwarcia, czyli w momencie śmierci spadkodawcy. Pierwszym krokiem po śmierci spadkodawcy jest uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia u notariusza lub postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w sądzie. Dokumenty te określają jedynie, kto i w jakiej części nabywa spadek, a także podstawę dziedziczenia. Należy jednak pamiętać, że postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku nie prowadzi do działu spadku.
Odpowiedzialność za długi spadkowe do chwili działu spadku
Spadkobiercy stają się współwłaścicielami składników majątku, które należały do spadkodawcy. Do momentu dokonania działu spadku, odpowiadają solidarnie za długi spadkowe, a nie w stosunku do przypadających im udziałów spadkowych.
Celem działu spadku jest podział majątku spadkowego między spadkobierców oraz zniesienie istniejącej współwłasności.
Jakie istnieją sposoby działu spadku?
Istnieją dwa sposoby dokonania działu spadku:
- umowny – polega na zawarciu umowy pomiędzy wszystkimi spadkobiercami. Oznacza to, że brak zgody któregokolwiek ze spadkobierców wyklucza możliwość dokonania umownego działu spadku. Warto zaznaczyć, że jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa ta musi być zawarta w formie aktu notarialnego;
- sądowy – w tym przypadku konieczne jest złożenie wniosku o dział spadku do sądu. Wniosek może złożyć każdy ze spadkobierców. Sądem właściwym do rozpoznania wniosku jest sąd rejonowy właściwy dla ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy.
Dlaczego warto przeprowadzić dział spadku po zmarłym bliskim?
Dokonanie działu spadku nie jest obowiązkowe, jednak warto je przeprowadzić z kilku powodów. Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe proporcjonalnie do swojego udziału, a nie solidarnie. Ponadto, podział majątku może pomóc uniknąć przyszłych sporów dotyczących zarządu wspólnymi rzeczami, a także trudności przy rozliczaniu nakładów bądź wydatków dokonywanych na nie. Dodatkowo wraz z upływem czasu może dochodzić do zmiany wartości przedmiotów wchodzących do spadku. Ponadto niedokonanie działu spadku może okazać się problematyczne, szczególnie w przypadku śmierci kolejnych bliskich. Wówczas konieczne może być uporządkowanie spraw spadkowych, sięgających czasami pokoleń wstecz, co bywa skomplikowane, długotrwałe i kosztowne.
Jakie wymogi powinien spełniać wniosek o dział spadku?
Wniosek o dział spadku kierowany do sądu powinien spełniać wszelkie wymogi przewidziane dla wszystkich pism procesowych w postępowaniu cywilnym oraz odpowiednio warunki dla pozwu. Ponadto we wniosku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, spis inwentarza, jeżeli takowy został sporządzony, jak również wskazać jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. W przypadku braku sporządzenia spisu inwentarza we wniosku należy wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu. Należy także pamiętać, że jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, do wniosku o dział spadku należy dołączyć dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy. W większości wypadków wystarczającym dowodem będzie wydruk księgi wieczystej.
Sądowy dział spadku powinien obejmować cały majątek spadkowy. W przypadku dokonywania umownego działu spadku, może on dotyczyć jedynie części majątku spadkowego. Jednakże Dopóki dział spadku nie zostanie dokonany w całości, wszyscy spadkobiercy będą solidarnie odpowiadać za długi spadkowe.
Ustalenie składu spadku
Sąd w toku postępowania o dział spadku ustala skład spadku oraz jego wartość. Należy jednak podkreślić, że zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem orzecznictwa i doktryny dział spadku obejmuje jedynie aktywa. Podział długów stanowi jedynie prawną konsekwencję podziału aktywów. W toku postępowania o dział spadku mogą zostać rozliczone jedynie długi spadkowe, które zostały zapłacone przez poszczególnych spadkobierców przed wydaniem postanowienia o dziale spadku (np. dług związany z wzniesieniem nagrobka dla spadkodawcy). Postępowanie w przedmiocie działu spadku jest jednym z niewielu rodzajów postępowań, w którym sąd zobowiązany jest do podejmowania inicjatywy dowodowej z urzędu. Jednakże należy pamiętać, że nie zwalnia to stron postępowania z przedstawiania dowodów na fakty, z których wywodzą skutki prawne.
O czym rozstrzyga sąd w ramach postępowania o dział spadku?
W przypadku postępowania sądowego o dział spadku sąd rozstrzyga także o:
- istnieniu zapisów zwykłych, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku;
- wzajemnych roszczeniach pomiędzy spadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów z majątku spadkowego (z czym mamy do czynienia najczęściej, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość);
- poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych.
Podkreślenia wymaga, że niezgłoszenie w toku postępowania przed sądem pierwszej instancji istniejących roszczeń pomiędzy spadkobiercami, a także poczynionych na spadek nakładów, uniemożliwia dochodzenie ich po dokonaniu działu spadku.
Sposób działu spadku
Sąd decyduje także o sposobie podziału spadku. Do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, dlatego też wyróżnia się kilka sposobów działu spadku:
- podział fizyczny – sąd rozpatruje go w pierwszej kolejności. Składniki majątku, takie jak nieruchomości, mogą zostać podzielone pomiędzy współspadkobierców w sposób odpowiadający wielkości ich udziałów, o ile jest to możliwe;
- przyznanie przedmiotów w całości jednemu ze współspadkobierców z obowiązkiem spłaty pozostałych;
- przyznanie przedmiotów na współwłasność w określonych częściach ułamkowych – jest to jednak możliwe jedynie na żądanie dwóch lub więcej współspadkobierców;
- podział cywilny – dział spadku następuje wówczas poprzez sprzedaż przedmiotów i podział uzyskanej sumy pieniężnej pomiędzy współspadkobierców stosownie do ich udziałów w spadku. Sprzedaż ta następuje w drodze licytacji komorniczej, co zazwyczaj wiąże się z mniej korzystnymi warunkami niż sprzedaż na wolnym rynku. Z tego powodu taki sposób podziału spadku jest najmniej korzystny dla spadkobierców i należy go unikać.
Sąd orzekający w sprawie o dział spadku w zasadzie jest związany jedynie sposobem podziału spadku podanym przez spadkobierców w zgodnym wniosku. W braku zgodnego wniosku sąd powinien wybrać, który ze sposobów podziału spadku należy wybrać w danym przypadku. Dodatkowo w przypadku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu sąd powinien uwzględnić wolę spadkodawcy. Jednakże nie jest nią związany, zwłaszcza w sytuacji, w której wola spadkodawcy nie odpowiada udziałom w jakim doszło do nabycia spadku.
Ile kosztuje sądowy dział spadku?
Wniosek o dział spadku podlega opłacie sądowej w wysokości 500 zł, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku, pobiera się opłatę w wysokości 300 zł. Należy jednak mieć na uwadze, że w przypadku sporu co do wartości przedmiotów wchodzących w skład spadku, konieczne będzie przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny składników majątkowych. Koszty takiej opinii są różne, jednakże zazwyczaj jest
to wydatek rzędu kilku tysięcy złotych. Przyjmuje się, że w postępowaniu o dział spadku uczestnicy powinni ponieść koszty odpowiadające ich udziałom w spadku.
Dział spadku a zaliczenie darowizn i wpisów windykacyjnych na schedę spadkową
W ramach działu spadku należy pamiętać o konieczności zaliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych na poczet schedy spadkowej. W przypadku dziedziczenia ustawowego uwzględnia się bowiem darowizny oraz zapisy windykacyjne otrzymane od spadkodawcy, chyba że z jego oświadczenia lub okoliczności wynika, iż zostały one dokonane ze zwolnieniem z obowiązku zaliczenia. Obowiązek ten istnieje pomiędzy zstępnymi spadkodawcy albo między zstępnymi i małżonkiem spadkodawcy. Spadkodawca może jednak nałożyć obowiązek zaliczenia darowizn oraz zapisów windykacyjnych także na innych spadkobierców ustawowych. Zaliczeniu nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.
Powyższe oznacza, że dział spadku może obejmować nie tylko majątek pozostawiony przez zmarłego, lecz także składniki majątkowe przekazane spadkobiercom w formie darowizn za życia spadkodawcy. Przepisy kodeksu cywilnego określają szczegółowo w jaki sposób zalicza się otrzymane darowizny i zapisy windykacyjne na schedę spadkową. Na skutek zaliczenia darowizn i zapisów windykacyjnych na poczet schedy spadkowej może dojść do sytuacji, że spadkobierca nie będzie mógł dochodzić swojego udziału przy dziale spadku. Dzieje się tak np. gdy spadkobierca otrzymał od spadkodawcy darowiznę, której wartość przewyższa udział tego spadkobiercy w spadku.
Postępowanie w przedmiocie działu spadku a inne postępowania
Zdarza się, że postępowanie dotyczące działu spadku jest połączone z innym postępowaniem. Jeśli stwierdzenie nabycia spadku nie zostało przeprowadzone ani nie sporządzono zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego.
Postępowanie o dział spadku może być również połączone z postępowaniem dotyczącym podziału majątku wspólnego lub zniesienia współwłasności. Taka sytuacja występuje, gdy cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność powstałą z innego tytułu niż dziedziczenie. Najczęściej współwłasność ta wynika ze wspólności majątkowej małżeńskiej. W przypadku, gdy zmarły w chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim, konieczne jest przeprowadzenie podziału majątku wspólnego. Dopiero po dokonaniu tego podziału sąd będzie mógł precyzyjnie ustalić, które przedmioty majątkowe wchodzą w skład spadku. Ponadto jeśli spadkodawca był współwłaścicielem jakiegokolwiek przedmiotu majątkowego konieczne będzie dokonanie zniesienia współwłasności.
Postępowanie dotyczące podziału spadku często okazuje się długotrwałe i skomplikowane. Może wymagać m.in. rozliczenia nakładów, uwzględnienia darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową, a także połączenia z innymi postępowaniami, takimi jak podział majątku wspólnego. W związku z tym skorzystać z profesjonalnej pomocy.
Wpis nie stanowi porady prawnej. Należy pamiętać, że szczegóły konkretnej sprawy mogą mieć wpływ na wybór odpowiedniego sposobu postępowania oraz zastosowanych rozwiązań prawnych. W celu dokonania właściwego wyboru, należy skonsultować się z radcą prawnym.
